Home | Databases | WorldLII | Search | Feedback Tonga Sessional Legislation

  Download original PDF

Lao (Fakatonutonu) (Fika 3) Ki He Lao 'O E Konisitutone 'O Tonga 2010

TONGA

LAO (FAKATONUTONU) (FIKA 3) KI HE
LAO 'O E KONISITUTONE 'O TONGA 2010

Lao Fika 39 'o e 2010

Fokotu'utu'u 'o e Ngaahi Kupu

Kupu

1 Hingoa nounou, 'uhinga'i lea
2 Fakatonutonu ki he ngaahi lave ki he Tu'i Fakamaau Lahi
3 Fakatonutonu 'a e kupu 31A – 'Ateni Seniale
4 Fakahu atu 'a e kupu 83A – Pule 'a e Lao mo e Tau'ataina 'o e
Fakamaau'anga
5 Fakahu atu 'a e kupu 38B – 'Eiki Sanisela
6 Fakahu atu 'a e kupu 83C – Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo eTu'utu'uni Fakafakamaau
7 Fakapekia 'a e kupu 84 – Ngaahi Fakamaau'anga
8 Fakatonutonu 'a e kupu 85 – Ko e Fakamaau'anga Tangi
9 Fakatonutonu 'a e kupu 86 – Ko e Fakamaau'anga Lahi
10 Fakahu atu 'a e kupu 86A – Fakamaau'anga Fonua
11 Fakatonutonu 'a e kupu 88 – Fakamaau Le'ole'o

LAO (FAKATONUTONU) (FIKA 3) KI HE LAO 'O E
KONISITUTONE 'O TONGA 2010

Lao Fika 39 'o e 2010

KO E LAO KE FAKAHOKO HA TOE NGAAHI FAKATONUTONU KE FAKATONUTONU 'A E KONISITUTONE 'O HANGE KO HONO FAKATONUTONU 'E HE ONGO LAO 'E UA KIMU'A 'I HE 2010

______________________________________________________________________________

'Oku ou loto ki ai,
SIAOSI TUPOU V,
'Aho 24 'o Sepitema 2010.

'OKU TU'UTU'UNI 'e he Tu'i mo e Fale Alea 'o Tonga 'i he Fakataha Alea 'o e Pule'anga 'o pehe:

______________________________________________________________________________

1 Hingoa nounou, 'uhinga'i lea

(1) 'E ui 'a e Lao ni ko e Lao (Fakatonutonu) (Fika 3) ki he Lao 'o e Konisitutone 'o Tonga 2010.

(2) 'I he Lao ni, 'e ui 'a e Lao 'o e Konisitutone 'o Tonga, 'i hono fakatonutonu, "ko e Konisitutone".

2 Fakatonutonu ki he ngaahi lave ki he Tu'i Fakamaau Lahi

(1) 'Oku fakatonutonu 'a e paaki faka-Tonga pe 'o e Konisitutone 'aki hono fakapekia 'a e ngaahi lea "Tu'i Fakamaau Lahi" 'i ha feitu'u pe 'oku ha ai pea fetongi'aki 'a e "'Eiki Fakamaau Lahi".

(2) 'Oku fakatonutonu 'a e paaki faka-Pilitania pe 'o e Konisitutone 'aki hono fakapekia 'a e ngaahi lea "Chief Justice" 'i ha feitu'u pe 'oku ha ai pea fetongi'aki 'a e "Lord Chief Justice".

3 Fakatonutonu 'a e kupu 31A – 'Ateni Seniale

'Oku fakatonutonu 'a e kupu 31A 'o e Konisitutone 'aki –

Hili 'a e ngaahi lea "Tu'i 'i he Fakataha Tokoni" 'i he kupu-si'i (1) mo e (4), fakahu atu 'a e ", hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau,".

4 Fakahu atu 'a e kupu 83A – Pule 'a e Lao mo e Tau'ataina 'o e Fakamaau'anga

'Oku fakatonutonu 'a e Konisitutone 'aki hono fakahu atu 'a e kupu ko eni —

"83A Pule 'a e Lao mo e Tau'ataina 'o e Fakamaau'anga

Kuo pau ke tauhi ma'u pe 'a e ngaahi tefito'i fakakaukau mahu'inga faka-konisitutone lolotonga 'o e Pule 'a e Lao mo e Tau'ataina 'o e Fakamaau'anga.".

5 Fakahu atu 'a e kupu 38B – 'Eiki Sanisela

'Oku fakatonutonu 'a e Konisitutone 'aki hono fakahu atu 'a e kupu ko eni —

"83B Ko e 'Eiki Sanisela

(1) Kuo pau ki he Tu'i 'i he Fakataha Tokoni, hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau, ke fakanofo ha 'Eiki Sanisela 'a ia kuo pau ke ne fatongia'aki 'a e –

(a) pule'i 'o e ngaahi fakamaau'anga;

(b) ngaahi me'a felave'i mo e Fakamaau'anga mo 'ene tau'ataina;

(c) tauhi 'o e pule 'a e lao; mo e

(d) ngaahi me'a felave'i kehe 'a ia 'oku fakaha mahino 'e he Konisitutone ko eni pe ha toe Lao kehe.

(2) Kuo pau ki he 'Eiki Sanisela ke, tukukehe ka toe tu'utu'uni keheange 'a e lao, ma'u 'a e mafai kotoa ke fakahoko 'a hono ngaahi fatongia, ngaahi mafai mo hono ngaahi ngafa, tau'ataina 'o 'ikai ke 'i ai ha kaunoa mei ha taha pe ma'u mafai.

(3) 'E ngofua ki he 'Eiki Sanisela, 'i he loto ki ai 'a e Tu'i 'i he Fakataha Tokoni, ke fa'u ha ngaahi tu'utu'uni ki he ngaahi taumu'a ko eni –

(a) ke fokotu'u ha ta'u motu'a 'a ia 'e malolo ai 'a e 'Ateni Seniale, ha Fakamaau, ha Fakamaau Polisi pea mo e 'Eiki Sanisela mei hono lakanga;

(b) ke pule'i 'a e fokotu'utu'u vahenga malolo fakafakamaau;

(c) ke tu'utu'uni ki he ngaahi fokotu'utu'u fakangaue ki he pea fekau'aki mo e 'Ofisi 'o e 'Eiki Sanisela.

(4) Kuo pau ko e 'Eiki Sanisela ko ha taha 'a ia 'oku taukei fe'unga ke hoko ko ha Fakamaau 'o e Fakamaau'anga Lahi pea kuo pau ke ne, fakatatau ki ha ngaahi fokotu'utu'u aleapau, ma'u lakanga lolotonga 'oku ne anga taau.

(5) Kuo pau ki he Tu'i 'i he Fakataha Tokoni, hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau, ke tu'utu'uni 'a e ngaahi tu'unga 'o e fakanofo 'o e 'Eiki Sanisela, pea kuo pau ke ne ma'u 'a e mafai ke ne fakamaloloo'i ia.".

6. Fakahu atu 'a e kupu 83C – Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau

'Oku fakatonutonu 'a e Konisitutone 'aki hono fakahu atu 'a e kupu ko eni –

"83C Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau

(1) 'Oku fokotu'u heni, 'a e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau, 'a ia ko ha Komiti 'a e Fakataha Tokoni, 'oku kau ki ai –

(a) 'a e 'Eiki Sanisela, 'a ia kuo pau ko e Sea;

(b) 'a e 'Eiki Fakamaau Lahi;

(c) 'a e 'Ateni Seniale; mo e

(d) Kau 'Eiki Lao, 'a ia ko e ni'ihi 'oku taukei 'i he lao kuo fakanofo 'e he Tu'i mei he taimi ki he taimi.

(2) Kuo pau ki he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau ke fokotu'u ki he Tu'i 'i he Fakataha Tokoni —

(a) 'a hono fakanofo 'o e ni'ihi 'oku matu'aki taukei ki he Fakamaau'anga, pea ko ha 'Eiki Sanisela pea ki ha toe lakanga keheange 'oku finangalo ki ai 'a e Tu'i;

(b) ko hono fakamaau'i 'o e kau memipa 'o e Fakamaau'anga;

(c) ko hono fakamaloloo'i 'o e kau memipa 'o e Fakamaau'anga ki ha to'onga kovi 'i ha ngaue matu'aki hala pe ko ha toutou maumau'i 'o e Tu'utu'uni Faka'ulungaanga Fakafakamaau;

(d) ko e vahenga mo e vaha'a taimi ngaue 'o e kau memipa 'o e Fakamaau'anga;

(e) ko ha Fokotu'utu'u Vahenga Malolo Fakafakamaau;

(f) ko ha Tu'utu'uni Faka'ulungaanga Fakafakamaau; mo

(g) hono fakanofo 'o e kau fakamaau tokoni (assessors) ki he Kau Fakamaau Tokoni kuo Fokotu'u 'o e Fakamaau'anga Fonua.

7 Fakapekia 'a e kupu 84 – Ngaahi Fakamaau'anga

'Oku fakapekia 'a e kupu 84 'o e Konisitutone pea fetongi'aki 'a e –

"84 Ngaahi Fakamaau'anga

(1) Kuo pau ki he mafai fakafakamaau 'o e Fonua ni ke 'i he ngaahi fakamaau'anga ma'olunga 'o e Fonua ('a ia ko e Fakamaau'anga Tangi, Fakamaau'anga Lahi, mo e Fakamaau'anga Fonua) pea mo ha fakamaau'anga si'i 'a ia ko e Fakamaau'anga Polisi.

(2) Kuo pau ki he Fakamaau'anga 'o e Fonua ke kau ki ai –

(a) 'a e 'Eiki Palesiteni 'o e Fakamaau'anga Tangi mo e Kau Fakamaau 'o e Fakamaau'anga Tangi;

(b) 'a e 'Eiki Fakamaau Lahi, 'a ia kuo pau ko e 'Ulu fakapalofesinale 'o e Fakamaau'anga, mo e Kau Fakamaau 'o e Fakamaau'anga Lahi;

(c) 'a e 'Eiki Palesiteni 'o e Fakamaau'anga Fonua mo e Kau Fakamaau 'o e Fakamaau'anga Fonua; mo e

(d) Fakamaau Polisi Lahi mo e Kau Fakamaau Polisi.".

8 Fakatonutonu 'a e kupu 85 – Ko e Fakamaau'anga Tangi

'Oku fakatonutonu 'a e kupu 85 'o e Konisitutone 'aki hono –

(a) fakapekia 'a e "Tu'i Fakamaau Lahi 'o Tonga" pea fetongi'aki 'a e "'Eiki Palesiteni 'o e Fakamaau'anga Tangi"; pea

(b) (i) 'i he kupu-si'i (1), hili 'a e ngaahi lea "Tu'i 'i he loto ki ai 'a e Fakataha Tokoni", fakahu atu 'a e ", hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau,".

(ii) 'i he kupu-si'i (2), hili 'a e ngaahi lea "Tu'i 'i he Fakataha Tokoni", fakahu atu 'a e ", hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau,".

9 Fakatonutonu 'a e kupu 86 – Ko e Fakamaau'anga Lahi

'Oku fakatonutonu 'a e kupu 86 'o e Konisitutone 'aki hono-

(a) 'i he kupu-si'i (1) hili 'a e ngaahi lea "'Eiki Fakamaau Lahi", fakahu atu 'a e ngaahi lea ", 'a ia kuo pau ko e 'Ulu fakapalofesinale ia 'o e Fakamaau'anga,"; pea

(b) hili 'a e ngaahi lea "Tu'i 'i he Fakataha Tokoni" 'i he kupu-si'i (1) mo e (2), fakahu atu 'a e ", hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau,".

10 Fakahu atu 'a e kupu 86A – Fakamaau'anga Fonua

'Oku fakatonutonu 'a e Konisitutone 'aki hono fakahu atu 'a e kupu ko eni –

"86A Ko e Fakamaau'anga Fonua

(1) Kuo pau ke kau ki he Fakamaau'anga Fonua 'a e 'Eiki Palesiteni mo ha Kau Fakamaau kehe, 'o tokoni ki ai 'a e kau fakamaau tokoni, 'a ia 'e ngofua ke fakanofo mei he taimi ki he taimi 'e he Tu'i 'i he loto ki ai 'a e Fakataha Tokoni, hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau.

(2) Kuo pau ki he Tu'i 'i he Fakataha Tokoni, hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau, ke tu'utu'uni 'a e ngaahi tu'unga 'o e fakanofo 'o e Palesiteni mo e Kau Fakamaau 'o e Fakamaau'anga Fonua pea 'e ngofua ke ne fakamaloloo'i kinautolu.".

11 Fakatonutonu 'a e kupu 88 – Fakamaau Le'ole'o

(1) 'Oku fakatonutonu 'a e kupu 88(1) 'o e Konisitutone 'aki hono, hili 'a e "Tu'i 'i he Fakataha Tokoni" fakahu atu 'a e ", hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau,".

(2) 'Oku fakatonutonu 'a e kupu 88(2) 'o e Konisitutone 'aki hono fakapekia 'a e "Kapineti" pea fetongi'aki 'a e "Tu'i 'i he Fakataha Tokoni, hili hono ma'u ha fale'i mei he Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu'utu'uni Fakafakamaau".

Na'e tali 'i he Fale Alea 'i he 'aho 20 ni 'o Sepitema 2010.